گرمابه های ایرانی؛ مکانی برای تلطیف جسم و روح

نگارنده: حبیب راثی تهرانی (درباره)
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

گرمابه های ایرانی؛ مکانی برای تلطیف جسم و روح

عجایب صنعتی دیدم در این دشت                 
سرش در آب و دنبالش در آتش
به یک دم می خورد صد آدمی را                   
و بیرون می دهد ماه منقش

ایرانیان از دیرباز اهمیت فوق العاده ای برای نظافت روح و جسم خویش قائل بوده اند و لذا اهتمام ویژه ای در ساخت و راه اندازی گرمابه ها از خود نشان داده اند. بقایای کشف شده از قدیمی ترین گرمابه مربوط به تخت جمشید است.در دوره های اشکانی و ساسانی نیز حمام ها بیشتر در مجاورت کاخ ها و قصرها و حتی در داخل آنها و یا درون شهرها و محلات ساخته می شد.

ایرانیان در ساخت حمام ذوق و سلیقه خاصی به خرج می داده اند که تزیینات، نقاشی ها و گچبری های به جامانده به همراه طاق نماهای زیبا و کاشی کاری های متنوع و دلربا، همگی گواه این مدعاست. از معروف تریم حمام های ایران می توان به حمام کردشت در آذربایجان شرقی،حمام پهنه در سمنان، حمام گنجعلی خان و حمام وکیل در کرمان، حمام شاه علی در اصفهان، حمام باغ فین کاشان، حمام شیخ بهایی در اصفهان و حمام خان در بازار سنندج اشاره کرد.

نقش حمام و گرمابه در گذشته بسیار پررنگ تر از امروز بوده است، زیرا گرمابه علاوه براینکه مکانی جهت شستشو و نظافت بوده، از طرفی محل تجمع و دیدار مردم هم به شمار می رفته است. در قدیم مردم تقریباً هفته ای یک بار به گرمابه می رفتند و در آنجا از احوال یکدیگر مطلع می شدند و دیداری تازه می کردند. از این رو گرمابه ها اهمیت زیادی مخصوصاً برای خانم ها داشته است، زیرا اغلب آنها تقریباً یک صبح تا عصر را در گرمابه سپری می کردند و حتی یک میان وعده و یا میوه ای هم در حمام میل می کردند. از این رو گرمابه محلی برای اجتماع و گفت و گو و دیگر تعاملات آنها محسوب می شد. به عبارت دیگر حمام برای آنها مکانی برای تحقق بسیاری از زمینه های ویژه ارتباطی بود؛ برای مثال بعضی مادرها دختران مورد نظر برای پسرانشان را در حمام می پسندیدند.

گرمابه ها کاربرد مهم دیگری هم داشتند که مربوط به مناسبت ها می شد. در این گونه مناسبت ها معمولاً گرمابه از طرف یک عده خاص قرق (رزرو) می شد. طبقه بندی این نوع حمام ها برحسب نیاز مشتریان بود و شامل موارد زیر می شد:
حمام زایمان: این حمام برای نوزاد، مادر و همراهانشان برگزار می شد و با شادمانی همراه بود.
 حمام عافیت: حمامی بود که بیمار پس از بهبودی کامل و به شکرانه سلامت و زدودن کامل بدن از بیماری برگزار می شد.
حمام ویژه اعیاد مذهبی: مخصوص اعیاد مذهبی بود که حمام عید نوروز هم در کنار آنها با مراسم خاص و جالبی انجام می شد.
حمام تشرف: هنگام عزیمت به سفرهای زیارتی یا دیدار بزرگان با نیت خاص خود انجام می شد.
حمام عروسی: که قبل از مراسم عروسی برای عروس و داماد و همراهان و بستگان آنها به طور جدا برگزار می شد.

حمام آشتی و برادری: هنگامی که قهر میان دو نفر تبدیل به آشتی می شد به حمام آشتی کنان می رفتند تا همانگونه که کینه ها را از روح می زدایند، تن و بدن خود را هم پالایش و تطهیر کنند.

همانطور که می دانید حمام ها در قدیم به شکل خزینه ای بوده است، البته اين‌ نكته‌ جالب‌ هم‌ ناگفته‌ نماند كه‌ ايرانيان‌ تا عصر قاجاريه‌ توي‌ خزینه‌ حمام‌ نمي‌رفتند، زيرا به‌ گفته‌ مورخ‌ معاصر شادروان‌ رحيم‌ زاده‌ صفوي،‌ همه‌ حمام‌هاي‌ ايران‌ درهايش‌ بسته‌ بود و يك‌ روزنه‌ به‌ نام ‌"آخور" مي ساختند كه‌ به‌ خزانه‌ متصل‌ بود و از آنجا آب‌ برداشته و‌ خود را مي‌شستند. در آن‌ زمان‌ مردم‌ توي‌ خزانه‌ نمي‌رفتند و درهاي‌ خزانه‌ها فقط‌ طی قرن‌ گذشته‌ باز شد که موجب‌ غیر بهداشتی شدن گرمابه ها گشت‌.

به هر صورت يكي‌ از آن‌ آداب‌ ورود به این حمام ها اين‌ بود كه‌ هر كس‌ وارد ‌ مي‌ شد، براي‌ اظهار ادب‌ و تواضع‌ نسبت‌ به‌ افراد بزرگتر كه‌ در صحن‌ حمام‌ نشسته‌ مشغول‌ كيسه‌ كشي‌ و صابون‌ زدن‌ بودند، يك‌ سطل‌ يا طاس‌ بزرگ‌ آب‌ گرم‌ از خزينه‌ حمام‌ برمي‌داشت‌ و بر سر آن‌ بزرگتر مي‌ ريخت‌. البته‌ اين‌ عمل‌ به‌ تعداد افراد بزرگ‌ و قابل‌ احترام‌ كه‌ در صحن‌ حمام‌ نشسته‌ بودند تكرار مي‌ شد و تازه‌ وارد وظيفه‌ خود مي‌ دانست‌ كه‌ بر سر يكايك‌ آنان‌ با رعايت‌ تقدم‌ و تاخر آب‌ گرم‌ بريزد. چه بسا اتفاق‌ مي‌ افتاد كه‌ يك‌ يا چند نفر از آن‌ اشخاص‌ مورد احترام‌ در حال‌ كيسه‌ كشيدن‌ و يا صابون‌ زدن‌ بودند و احتياجي‌ نبود كه‌ آب‌ گرم‌ به‌ سر و بدن‌ آنها ريخته‌ شود ولی‌ اين‌ عوامل‌ مانع‌ از اداي‌ احترام‌ نمي‌ شد و كوچكترها به‌ محض‌ ورود به‌ صحن‌ حمام‌ خود را موظف‌ مي‌ دانستند كه‌ يك‌ طاس‌ آب‌ گرم‌ بر سر و بدن‌ آنها بريزند و بدين‌ وسيله‌ عرض‌ خلوص‌ و ادب و احترام کنند.

از آداب‌ ديگر در حمام‌ عمومي‌ خزينه‌ دار قديم،‌ اين‌ بود كه‌ اگر تازه‌ وارد كسي‌ از آشنايان‌ و بستگان‌ نزديك‌ و بزرگتر از خود را در صحن‌ حمام‌ مي‌ ديد، فوراً به‌ خدمتش‌ مي‌ رفت‌ و به‌ منظور اظهار ادب‌ و احترام‌ او را مشت‌ و مال‌ مي‌ داد يا اينكه‌ ليف‌ و صابون‌ را به‌ زور و اصرار از دستش‌ مي‌ گرفت‌ و پشتش‌ را صابون‌ مي‌ زد. سنت‌ ديگر اين‌ بود كه‌ هر كس‌ وارد خزينه‌ حمام‌ مي‌ شد، به‌ افرادي‌ كه‌ شست‌ و شو مي‌ كردند سلام‌ مي‌ كرد و ضمناً در همان‌ پله‌ اول‌ خزينه‌ دو دست‌ را زير آب‌ كرده‌ كمي‌ از آب‌ خزينه‌ بر مي‌ داشت‌ و به‌ يكايك‌ افراد حاضر از آن‌ آب‌ حمام‌ تعارف‌ مي‌ كرد. برای تازه وارد مهم‌ نبود كه‌ افراد داخل‌ خزينه‌ از آشنايان‌ هستند يا بيگانه،‌ او به‌ همه‌ از آب‌ خزینه تعارف‌ مي‌ كرد، مخصوصاً نسبت‌ به‌ افراد بيگانه‌ بيشتر اظهار علاقه‌ و محبت‌ نشان می دادند، زيرا عقیده داشتند که آشنا در هر حال‌ آشناست‌ و دوست‌ و آشنا احتياج‌ به‌ تعارف‌ ندارند.

معماری حمام از اهمیت بسزایی در شهرها برخوردار بوده است و تقریباً پس از مسجد و مدرسه مهم ترین بنای شهری محسوب می شود. حمام های قدیم از چند قسمت تشکیل شده بود که به ترتیب شامل بینه، میان در و گرمخانه می شود. بينه‌ يك‌ حياط‌ سرپوشيده‌ بود كه‌ وسط‌ آن‌ حوض‌ بزرگي‌ قرار داشت‌. اطراف‌ بينه‌ سكوهاي‌ بلندي‌ ديده‌ مي‌ شد كه‌ در آنجا رخت‌ مي‌كندند. استاد حمامي‌ در كنار يكي‌ از آن‌ سكوها يا بالاي‌ يكي‌ از سكوها مي‌نشست‌ و جعبه‌ دخل‌ را هم‌ بغل‌ دستش‌ مي‌ گذاشت‌. جنس سنگ های بکار رفته در حمام به خاطر سهولت نظافت معمولاً از مرمر انتخاب می شده است. جالب است بدانید که ستون های حمام معمولاً به شکل مارپیچ بودند که علاوه بر زیبایی موجب می شود تا قطرات بخار آب پس از آنکه به مایع تبدیل شد، چکه نکند و از طریق این مارپیچ به پایین سرازیر شده و موجب ناراحتی اشخاص را فراهم نسازد.
قسمتی از حمام که آب را گرم می کرد و شبیه پاتیل بزرگ فلزی بود، «تون» یا «تیون» نامیده می شد و فضایی که در زیر آن برای سوخت تعبیه شده بود، «گلخن» حمام نامیده می شد و معمولاً محل تون در حمام ها به دلیل داغی و گرم بودن بیش از حد خلوت بود و کسی به آنجا نمی رفت. نحوه ورود به بینه معمولاً از یک راهرو گذر مارپیچ است و هیچ گاه این گذرها به صورت مستقیم ساخته نمی شدند، زیرا در این صورت حرارت بینه بیرون می رود. فضای بین گرمخانه و بینه را «میان در» می گفتند که معمولاً سرویس های بهداشتی در آنجا قرار داشتند.

حمام ها اغلب گود و حتی می توان گفت زیر زمین ساخته می شدند، بطوریکه سقف آنها هم سطح زمین می شد. علت این کار این بود که آب به راحتی در آن سوار شود و دوم اینکه در زمستان ها گرم بماند و حرارتی به بیرون نفوذ نکند و سوم اینکه پوشش آن راحت تر باشد.

حمام تاریخچه دور و دراز و جالبی در ایران دارد. طبق شواهد بدست آمده، اروپاییان ساخت حمام را از ایرانی ها اقتباس کرده اند. همچنین در دوران مغولان (جغتای) حمام کردن و شستن بدن در روز ممنوع بوده است تا اینکه هولاکو خان دوباره فرمان ساخت حمام در مراغه را می دهد، زیرا آنها پاین کار را علت خشم آسمان و ایجاد رعد و برق می دانستند. از طرفی بعضی از مهم ترین رویدادهای تاریخی مانند قتل امیرکبیر در حمام رخ داده است.
با کمی دقت و توجه در آثار سفرنامه نویسانی چون زین العابدین مراغه ای، ناصرخسرو و دیگران می توان به نقش و جایگاه مهم حمام در تاریخ اجتماعی ایران پی برد. حمام و گرمابه در شعر شاعران نیز کاربردهای فراوانی داشته است.
در اینجا به یکی از سخنان نغز شیخ اجل سعدی به عنوان حسن ختام اشاره می کنیم:
 
آن یکی گفت اشتر را که هی
از کجا می آیی ای فرخنده پی
گفت از حمام گرم کوی تو
گفت خود پیداست از زانوی تو
منابع:
·        اسلام و حمام، مجله آریانا گردشگر
·        فخاری تهرانی، فرهاد، حمام ها در نظرگاه زمان
·        آداب و سنن حمام ها در ايران اعتماد: 17/2/82
·        عمرانی پور، علی، معماری ایرانی(گرمابه)، ماهنامه فرهنگ و هنر
·        گروه پژوهشی آریانا، فرهنگ حمام در ایران، مجله آریانا گردشگر

·        میراث کهن(گرمابه ها)، ماهنامه ایران

ads ads
mahak kahrizak

mailپست الکترونیک: info@ tourismscience .ir

SMSسامانه پیام کوتاه: 3000705030 (جهت دریافت پاسخ: ممکن است پیامک های تبلیغاتی خود را مسدود کرده باشید)

contactفرم تماس با ما: کلیلک نمایید
account شماره حسابهای ما: کلیلک نمایید
privacyحریم شخصی کاربران و رفع مسئولیت: کلیک نمایید
 

rss

gpls

face

fina1l

 

 علم گردشگری با آغاز نوروز 1388 و با هدف گسترش دانش محور و اصولی گردشگری در سطح کشور فعالیت خود را آغاز نمود. این مجموعه همواره سعی نموده است تا با استفاده از استعداد فعالان این صنعت نسبت به نشر هدفمند قواعد گردشگری در سطح کشور بپردازد. آنچه در علم گردشگری منتشر می شد حاصل تلاش دانشجویان، فارق التحصیلان، اساتید، شاغلین و تمامی علاقمندان دلسوز ....

 

ادامه مطلب