در ابتدا باید سیاستها و اقدامات اجرایی جهت رسیدن به این چشم انداز را مورد بررسی قرار دهیم و در هر مورد سعی می­شود به گونه­ای مشکلات مورد نظر نیز اشاره شوند. سند چشم انداز 1404 اشاره میکند که هدف کشور کسب جایگاه اول اقتصادی در سطح منطقه آسیا جنوبی و غربی با تکیه بر رشد مستمر اقتصادی ارتقاء نسبی درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل است (بند 6 چشم انداز) با توجه به این بند صنعت گردشگری باید در اولویتهای توسعه قرار گیرد. چرا که با وجود ضریب اشتغال زایی بالا در این بخش مطمئناً باعث رشد پرشتاب اقتصاد همراه بهبود توزیع درآمد کشور خواهد بود. همچنین توسعه گردشگری مبتنی بر شرایط فرهنگی و تاریخی کشور باعث تعامل سازنده و موثر با جهان خواهد شد که از اهداف سند چشم انداز 1404 است.

در راستای همین چشم انداز، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری طرح جامع توسعه این بخش را تدوین خواهد کرد که اهداف آن چنین است: به گفته مختار باقری مدیر کل طرحهای سرمایه گذاری و توسعه گردشگری سازمان میراث فرهنگی «ایران در بخش جاذبه های طبیعی و اکوتوریسم رتبه پنجم و در بخش جاذبه های تاریخی و باستانی رتبه دهم دنیا را دارد و بر اساس پیش بینی­ها در پایان برنامه هفتم توسعه که مصادف با پایان سند چشم انداز 20 ساله کشور است بایستی ایران به سالانه 20 میلیارد دلار درآمد ارزی در سال دست یابد».

عنوان سند مورد نظر توسعه میراث فرهنگی وگردشگری خواهد بود و دستگاه مسئول ان سازمان میراث فرهنگی  صنایع دستی وگردشگری ودستگاه های همکار وزارت کشور-راه وترابری-صنایع ومعادن- امور خارجه- اموزش پرورش- سازمان محیط زیست -تربیت بدنی وگمرک ایران خواهند بود ودفتر مسئول در سازما ن مدیریت وبرنامه ریزی دفترامورفرهنگ وهنر جوانان وتربیت بدنی است.این اهداف به عنوان اهداف کلی و بلند مدت سند جامع توسعه ملی گردشگری خواهند بود. 

 در قانون چهارم برنامه توسعه کشور و در فصل هفتم (توسعه فرهنگی) ماده 114 اهداف ذیل در بخش میراث فرهنگی و گردشگری در نظر گرفته شده است: 

 1- اهتمام ملی در شناسایی، حفاظت، پژوهش، مرمت و احیاء و بهره­برداری و معرفی میراث فرهنگی کشور

2- ارتقاء توان گردشگری

 3- تولید ثروت و اشتغال زایی

 4- مبادلات فرهنگی با کشورهای جهان، 

 و برای رسیدن به این اهداف اقداماتی چون:

 1- ایجاد صندوق احیاء بهره­برداری از بناها و اماکن تاریخی فرهنگی کشور 2- شناسایی و مستند سازی آثار تاریخی و فرهنگی 3- شناسایی و حمایت از میراث فرهنگی حوزه فرهنگی ایران در کشورهای همسایه 4- تکمیل نظام جامع آماری گردشگری با نظارت و هدایت مرکز آمار ایران

5- ایجاد مراکز حفظ و آثار فرهنگ ایلی در شهرستانها و استانهای کشور از قبیل دهکده­های توریستی، موزه و نمایشگاه.

همچنین جهت ارزیابی اقدامات صورت گرفته در این برنامه شاخص­های زیر در نظر گرفته شده است:

گردشگران داخلی و خارجی (تعداد)                      

میزان درآمد ارزی ناشی از گردشگری (ریال)

نظارت بر کیفیت تأسیسات گردشگری (تعداد)         

برگزاری رویدادهای منطقه­ای، ملی و بین المللی (تعداد)

مجوزهای صادر شده برای فعالیتها و تأسیسات گردشگری (تعداد)

راهنمایان فعال گردشگری (تعداد)            

دفاتر فعال خدمات گردشگری (تعداد)

طرحهای اجرایی توسعه گردشگری (تعداد)  اماکن اقامتی، پذیرایی و بین راهی (تعداد)

اعتبارات تخصیص داده شده در زمینه حمایت از ایجاد و تجهیزات مجتمع های خدماتی رفاهی بین راهی، اقامتی و پذیرایی (ریال)

در زمنیه ارزیابی این شاخصها به بررسی شاخص­های کلی برنامه سوم توسعه می­پردازیم. (در شاخص تعداد جهانگرد در سالهای 1379 و 1380 به ترتیب 9/78 و 8/66 درصد تحقق صورت گرفته است. درآمد ارزی ناشی از گردشگری در همان سالها 5/81 و 7/121 درصد تحقق داشته است و ظرفیت اقامتی 9/85 و 90 درصد تحقق اهداف برنامه را نشان می­دهند.[2][2]هر سه مورد این شاخصها پیشرفت مناسبی را نشان می­دهند اما اهداف در نظر گرفته شده برای برنامه سوم اهداف بلند پروازانه و متناسب با پتانسیل های کشور نبوده­اند. چرا که درزمان تهیه برنامه سوم در این بخش از صنعت کشور مشکلاتی وجود داشت که تعدادی از آنها هنوز لاینحل مانده است که به برخی از آنها می­پردازیم.

مبانی نظری: به طور ویژه هر صنعت و هر بخش از اقتصاد کشور نیازمند یک حوزه تخصصی و اجرایی سازمانی است تا سیاستگذاری­های منسجمی در آن حوزه تدوین و اجرا کند. اکثر کشورهای فعال در گردشگری، وزارتخانه ای را تحت عناوین گردشگری یا فرهنگ و گردشگری ایجاد کرده­اند و در این بخش اقدامات مهمی را انجام داده­اند از جمله ترکیه، اما در ایران بعد از انقلاب سازمان متولی میراث فرهنگی و گردشگری، تغییرات گسترده­ای را داشته است. ابتدا زیر مجموعه وزارت فرهنگ بود که خود آن وزارت خانه نیز تغییراتی داشت و سپس تبدیل به سازمان ایرانگردی و جهانگردی زیر نظر وزارت فرهنگ شد و هم اکنون بعد از کش و قوس های فراوان سازمان اخیر ایجاده شده است و از آنجا که مستقیماً زیر نظر رئیس جمهور اداره می­شود، قدرت اجرایی بیشتری از قبل خواهد داشت. این تغییرات در دو دهه گذشته، تأثیرات منفی در تدوین راهبردها و سیاستهای بلند مدت گردشگری داشته است. بطور مثال به گفته دکتر شادمهر طرح جامع گردشگری الکترونیکی با تغییرات اخیر سازمانی با وقفه مواجه شد اما دوباره از سر گرفته شده است. از طرفی صنعت گردشگری با جنبه هایی چون سیاست خارجی و تبلیغات جهانی – ریسک سرمایه گذاری خارجی، ارتباطات، خدمات مسافرتی اقامتی، در ارتباط است که بایستی مورد توجه جدی قرار گیرد.

در مورد تأثیر منفی تغییرات سازمانی، نادیده گرفتن این ارتباطات گسترده سازمانی را نیز بایستی اضافه کرد از طرفی تصمیم گیری در این گونه سازمانها نیز مشکلاتی دارد که اگر به آنها بپردازیم طبق مدل آنارشی سازماندهی شده میتوان گفت: طبق این ماده مدل سازمانها ترجیحات معین و مشخص ندارند و تصمیم گیری بر اساس ترجیحات متعددی است که بصورت روشن تعریف نشده­اند و میان آنها همانگی وجود ندارد. سازمانهای متولی گردشگری، از ابتدای انقلاب تا ایجاد سازمان جدید دچار تغییرات گسترده سازمانی شده­اند و این امر باعث تغییرات وظایف و اهداف بلند مدت آنها شده است. ویژگی بعدی آنارشی سازماندهی شده این است که مشارکت در تصمیم گیری باز و سیال است و مشارکت کننده وارد فرآیند تصمیم گیری می­شود دغدغه­های خود را پراهمیت جلوه می­دهد و ممکن است از انجام بعضی سیاستها جلوگیری کند. بعنوان مثال در دوره ریاست مرعشی بر سازمان، گردشگری روستایی و دهکده­های توریستی مورد توجه جدی بود اما پس از ایشان به صورت جدي دنبال  نشده است. ویژگی سوم آنارشی سازمان شده این است که مکانیزم تولید در درون سازمان روشن نیست و ارزیابی عملکرد سازمان با مشکل مواجه می­شود. در مورد سد سیوند و عدم انجام مطالعات و اقدامات تحقیقاتی چه در گذشته چه هم اکنون این مورد را نشان می­دهدكه بايستي مكانيزمي جهت هماهنگي سازمان ها با سازمان ميراث فرهنگي ايجاد شود.

با توجه به این مشکلات، به نظر می­رسد با توجه به ایجاد و سازمان گسترده میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که از قدرت اجرایی بالایی برخوردار است میتوان امیدوار بود صنعت گردشگری حداقل در مرحله تدوین سیاستها قوی­تر عمل کند.

در ادامه بررسی سیاستهای گردشگری به اسناد توسعه بخشی و فرابخشی می­رسیم در اسناد توسعه فرابخشی اقداماتی مورد نظر است که در زیر خواهد آمد.

1- ایجاد زیر ساختهای مناسب در کنار قطبهای گردشگری ملی در استانهایی که مزیت نسبی گردشگری دارند.   

2- تبلیغ ایران در شبکه­های جهانی و چاپ مطالب مختلف در مورد جاذبه­های ایران در رسانه­های بین المللی     

3- حمایت از بخش خصوصی برای ایجاد مناطق نمونه گردشگری

4- تدوین موضوعات درسی ویژه توسط وزارت آموزش و پرورش در ارتباط با میراث فرهنگی و گردشگری     

5- از بین بردن انحصار ایران ایر در پروازهای داخلی و بین المللی و ایجاد بستر مناسب برای ورود شرکتهای هواپیمایی داخلی و خارجی توسط وزارت راه.

در همین اسناد به یکی از مشکلات و تنگناها اشاره شده است:

الف) عدم ساماندهی جاذبه­ها و امکانات گردشگری

ب) ضعف مدیریت خدمات گردشگری

ج) کیفیت پایین خدمات عمومی

د) وجود تبلیغات منفی در خارج از کشور

در بخش میراث فرهنگی وگردشگري نیز اقداماتی مورد نظر است از جمله:

1 – توسعه زیر ساختهای مرتبط با گردشگری

2- گسترش سطح کاوش، حفاظت فنی و فیزیکی مستند سازی  وثبت آثار تاریخی و فرهنگی و طبیعی   

3- همگانی کردن حفاظت، مرمت، احیاء و معرفی آثار تاریخی و فرهنگی کشور

4- گسترش تبلیغات داخلی برای ترویج فرهنگ گردش پذیری

5- تقویت پایه­های آماری بخش

6- ایجاد تنوع در محصولات گردشگری

همه اقدامات گفته شده در بالا توسط بخشهای مختلف سازمان اجرا و مورد نظارت و ارزیابی قرار می­گیرند تا اقدامات انجام شده اهداف مورد نظر را محقق سازد.

در اسناء توسعه استانی به عنوان مثال استان کرمان اهداف زیر مد نظر است:

1- شناسایی قابلیتها و جاذبه های گردشگری و شناسایی آثار و اماکن

2- بکارگیری راههای مناسب جهت جذب گردشگر

3- توسعه زیر ساختها و امکانات رفاهی و مسافرتی

4- تشکیل پایگاههای حفاطتی در سایتهای تاریخی

5- گسترش موزه­های تخصصی

6- حمایت از تشکلهای مردمی دوستدار میراث فرهنگی

و در راستای این اهداف سیاستهای اجرایی زیر باید انجام شوند:

1- بازسازی ارگ قدیم بم

2- تکمیل طرح جامع گردشگری استان کرمان (تهیه و اجرا)

3- باز زنده سازی بازار بزرگ کرمان

4- احیای کاروانسرای وکیل کرمان

5- تکمیل طرحهای توریستی مناطق میمند و غار ایوب در شهر بابک و دیگر مناطق استان

6- احداث مرکز مطالعات باستان شناس حوزه جنوب شرق در جیرفت

7- ایجاد پایگاه حفاظتی تپه­ها و محوطه­های تاریخی جیرفت (به صورت فیزیکی و الکتریکی)

8- ایجاد منطقه اکوتوریسم در شهرستان بافت

در راستای تحقق این اهداف و برنامه­ها در موافقت نامه­ بودجه میان سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری کشور بودجه­هایی در نظر گرفته شده که در سال 1386 اهم آن به شرح زیر می­باشند.

1- کل مجموعه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری 514/549 میلیون ریال جمع هزینه­های عمومي آن است. و درآمد عمومی آن 000/75 میلیون ریال می­باشد.

2- هزینه عمومی برنامه آموزش کاردانی 3010 میلیون ریال

3- هزینه عمومی برنامه آموزش کارشناسی 7250 میلیون ریال

4- برنامه حفظ احیاء و معرفی میراث فرهنگی کشور هزینه کل 965/524 میلیون ریال

5- تشویق گردشگران داخلی و خارجی (واحد هزار گردشگر) به ترتیب 747/89 و 87000 میلیون ریال

6- ساختمانها و تجهیزات 850/30 میلیون ریال

7- توسعه زیر ساختهای گردشگری 500/185 میلیون ریال

8- گسترش خدمات موزهای 000/203 میلیون ریال

9- برنامه رشد صنایع دستی 500/27 میلیون ریال بودجه مورد نظر در جهت تحقق اهداف همان سال برنامه توسعه می­باشد و سیاستهای کلی نیز زمینه ساز تحقق اهداف بلند مدت چشم انداز 20 ساله کشور خواهند بود.

کارشناسان بودجه سازمان را بویژه در مورد حفظ و مرمت آثار باستانی کافی نمیدانند و البته بایستی طرحهای جدی و گسترده­تری در حوزه زیر ساختها صورت گیرد که نیاز به سرمایه گذاریهای کلان دارد.

ارزیابی سیاستها: علاوه بر مشکلاتی که در حوزه تصمیم گیری گردشگری گفته شد بنظر می­رسد اهداف و اقدامات صورت گرفته نمی­تواند کل اهداف مورد نظر را به ثمر برساند. به طور مثال: بر اساس آمارهای سازمان میراث فرهنگی در نوروز 1385 بیش از 39 میلیون نفر سفر در ایران انجام شد. حال اگر این تعداد در سال 1404 پایان سند چشم انداز مختص نوروز نباشد و افزایش نیابد و در طول سال پخش شود ایران تا افق چشم انداز بایستی 321 هزار تخت اقامتی برای گردشگران و مسافران ایجاد کند یعنی در سال 1404 بایستی در ایران 705 هزار تخت اقامتی وجود داشته باشد این در حالیست که در پروسه هتل سازی از طرفی به نظر می­رسد صنعت گردشگری ایران از یک مشکل عمده رنج می­برد و آن عدم نگاه اقتصادی دولت و جامعه به این صنعت است. دولت با وجود ذخایر عظیم نفت و گاز و اقتصاد تک محصولی نیز قوی گام برنمی­دارد. همین امر ما را از توجه به جاذبه­ها و جنبه­های متنوع توریستی بازداشته است. ما توریست را خریدار صنایع دستی و عکاس میراث فرهنگی می­دانیم اما گردشگران میتوانند برای استفاده از جاذبه های طبیعی، تفریحی، آموزشی، ورزشی و درمانی نیز به یک کشور سفر کنند که همه این موارد بایستی مورد توجه قرار گیرد. در زمینه استفاده از فناوری های جدید در حوزه گردشگری نیز اقدام مهمی صورت نگرفته است و با توجه به ضریب پایین نفوذ اینترنت در ایران نمیتوان امیدوار بود این امر در آینده نزدیک تحقق یابد و این امر نیازمند توجه جدید به بخش ارتباطات و زیرساخت هاست.

نتیجه گیری: اهداف و چشم انداز صنعت گردشگری و قوانین و اسناد توسعه بخشی فرابخشی و استانی آورده شد. مشکلات در سطوحی مورد بررسی قرار گرفت و نشان داده شد که در راه رسیدن به اهداف چشم انداز 20 ساله برنامه مشکلات جدی وجود دارد و به برخی از این مشکلات در اسناد توسعه بخشی اشاره شده است. اما هدف این پژوهش ارائه راهکار جهت توسعه این صنعت نبود بلکه تحلیل سیاستها و اهداف این صنعت بود که امیدوارم مورد توجه خواننده قرار گیرد.

منابع و مأخذ

1- وحید مجید، سیاستگذاری عمومی، نشر میزان 1383

2- ناطقی، فریدون، مجموعه قوانین ایران گردی و جهانگردی، وزارت ارشاد 1378

3- روزنامه ابرار اقتصادی

4- سایت سازمان میراث فرهنگی گردشگری

5- سند چشم انداز 20 ساله ایران

۶-قانون برنامه چهارم توسعه كشور

۷- اسناد توسعه بخشی، فرابخشی و استانی

8- لايحه بودجه  سازمان ميراث فرهنگي صنايع دستي وگردشگري13۶5

9- گزارش اقتصادی بانک مرکزی 1380-

{jcomments on}